Мне
пашчасціла наведаць у Мінску ўнікальную выставу ў Музеі кнігі
Нацыянальнай бібліятэкі «Беларускі буквар: 400 гадоў гісторыі»,
прысвечаную юбілею першага ў свеце выдання пад назвай «Буквар». Ён быў
створаны чатырыста год таму менавіта беларусамі. Так што мы можам
ганарыцца — у буквара беларускія карані.
Я быццам апынуўся зноў у
маленстве. Проста вочы разбягаліся ад безлічы прадстаўленых на выставе
буквароў: знакамітых буквароў і азбук XVI–ХХІ стст. — розных па складзе,
графіцы, мастацкім аздабленні, педагагічных прыёмах навучання чытанню і пісьму.
Прадстаўлены былі нават буквары беларускай дыяспары. На выставе можна было
прасачыць усе чатыры стагоддзі існавання буквара.
Буквар, канешне, не
быў першай кнігай для навучання пісьму і чытанню. Такія падручнікі
існавалі і раней — нашы далёкія продкі вучыліся па кнігах Францішка
Скарыны, Івана Фёдарава, Лаўрэнція Зізанія і інш. Але вось выданняў пад назвай
«Буквар» да тае пары сапраўды не было. І буквар здолеў сістэматызаваць увесь
назапашаны вопыт у навучанні грамаце і на той час быў самым дасканалым. Ён быў
разлічаны не толькі на дзіцячую, юнацкую, але і на дарослую аўдыторыю.
Спачатку вучні вывучалі
літары славянскага алфавіта, затым складалі іх у простыя склады і словы.
Потым чыталі словазлучэнні і сказы. Кожны занятак абавязкова
пачынаўся з малітваў, якія складалі значную частку кнігі. Ёсць тут і
мудрыя выказванні, пералік наказаў для маладых людзей — «не крадзі», «шануй
бацьку свайго і маці», і пералік смяротных грахоў — «празмерны гонар»,
«абжорства», «зайздрасць», «сквапнасць», «гнеў» і інш.
Дарэчы, калі б не падтрымка
беларускага магната Багдана Агінскага, кнігі магло б і не быць. Ён падтрымаў
тагачасны цэнтр праваслаўнай культуры — Віленскі Свята-Духавы манастыр,
выдавецкая дзейнасць якога была забаронена з-за публікацыі «Трэнаса»
Мялеція Сматрыцкага. Радзімай першага буквара стала не Вільня, а мястэчка Еўе
Троцкага ваяводства прыблізна ў 40 кіламетрах ад сучаснай літоўскай сталіцы.
Там знаходзіўся маёнтак Агінскага. І герб спонсара можна ўбачыць на першай
старонцы кнігі.
«Буквар» быў выдадзены 24 ліпеня
1618 г. у друкарні Віленскага Свята-Духава праваслаўнага брацтва, якое было
адным з самых старадаўніх беларускіх выдавецтваў у Вялікім Княстве
Літоўскім. Дарэчы, яшчэ да нядаўняга часу лічылася, што першы ў
свеце буквар з’явіўся на тэрыторыі Беларусі ў 1631 г.: выйшаў ён у Куцеінскай
друкарні ўраджэнца Магілёва Спірыдона Собаля. Заснаваная ім у 1630 г., яна
стала цэнтрам беларускага кірылічнага кнігадрукавання. У Оршы захаваліся
разваліны некалі знакамітай друкарні.
Да нашага часу зберагліся два
асобнікі падручніка, па якім вучыліся нашы далёкія продкі. Няпоўны — у
Каралеўскай бібліятэцы Даніі, поўны — у Вялікабрытаніі, у бібліятэцы
«Мідл Тэмпл». Туды кніга патрапіла ў XVII стагоддзі дзякуючы калекцыянеру
навучальных выданняў Роберту Эшлі. Потым асобнік апынуўся ў кнігазборы
лонданскіх барыстараў — членаў карпарацыі адвакатаў.
Як цудоўна, што ў
Нацыянальнай бібліятэцы з’явілася лічбавая копія першага буквара з Каралеўскай
бібліятэкі Даніі. Цяпер дакрануцца да выдатнага гістарычнага помніка ў анлайн-рэжыме
зможа любы ахвотнік на сайце галоўнай бібліятэкі Бацькаўшчыны. Хочацца,
каб хутчэй стала даступным шырокай грамадскасці і факсімільнае перавыданне
першага буквара.
Беларусь заўсёды сур’ёзна
ставілася да стварэння буквароў. Ужо ў пачатку ХХ стагоддзя пачалі
з’яўляцца падручнікі для навучання чытанню: лемантары і чытанкі
Каруся Каганца, Цёткі (Алаізы Пашкевіч), Якуба Коласа, Вацлава Ластоўскага,
Янкі Станкевіча, Леанілы Гарэцкай і інш. Многія пакаленні маленькіх
беларусаў у савецкі і сённяшні час вучыліся і працягваюць вучыцца па буквары
Анатоля Клышкі. Дарэчы, ён упершыню быў выдадзены ажно ў 1969 г. і
перавыдаваўся 23 разы на беларускай, рускай і польскай мовах. Атрымаў
залаты медаль Міжнароднай Лейпцыгскай кніжнай выставы ў 1977 г., а ў 2004 г.
быў прызнаны лепшым падручнікам года на выставе ў Франкфурце-на-Майне.
Мяне як педагога не можа не
радаваць, што ў гонар шаноўнага юбілею ў 2018 г. у гарадах, пасёлках і
вёсках Беларусі пройдзе шмат цікавых мерапрыемстваў, прысвечаных
юбілею буквара. І ўвесь сёлетні год пройдзе пад знакам
400-годдзя буквара. Гэта своеасаблівы працяг святкавання 500-годдзя беларускага
кнігадрукавання. І як тут не згадаць красамоўныя словы Уладзіміра Караткевіча:
«Абыякавы да мінулага не мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай, і
таму ёсць першы кандыдат на маральную, а затым і фізічную смерць. Усё адно хто
гэта — чалавек ці народ».
Канстанцін
КАРНЯЛЮК,
г. Вiцебск
